Tien jaar decentralisatie: de waarde van een sterke sturingsfilosofie

Terug naar het begin – Hoge ambities

De decentralisaties waren ingegeven door een ambitieus ideaal: maatwerk, preventie en efficiency dichter bij de burger. Gemeenten zouden sneller, beter en goedkoper hulp bieden. Tien jaar later blijkt dat zij daar verschillend invulling aan geven — met wisselende resultaten. In dit artikel delen we lessen over sturing en het belang van een duidelijke, adaptieve sturingsfilosofie als fundament voor duurzame verbetering.

10 jaar adviseren – Weerbarstige praktijk 

De realiteit is complex. Binnen het sociaal domein vertonen veel problemen de kenmerken van ‘wicked problems’: er zijn uiteenlopende probleemopvattingen, belangen en oplossingsrichtingen. Bovendien leiden interventies soms tot ongewenste neveneffecten — denk aan een succesvolle vroegsignalering die paradoxaal leidt tot meer zorggebruik.

Daarbij is er vaak een discrepantie tussen formele gemeentelijke bevoegdheden en daadwerkelijke invloed. Hoewel integraal werken breed wordt onderschreven, belemmeren wetgeving, financiering en institutionele logica’s een samenhangende aanpak. Statische sturing op afstand schiet dan tekort.

Ook de omgeving verandert continu: demografische trends, beleidswijzigingen, arbeidsmarktkrapte en veranderende verwachtingen dwingen gemeenten tot wendbaarheid. Dat vraagt om een sturingsfilosofie die niet alleen anticipeert, maar ook in praktijk wordt gebracht en doorleefd.

Wat kenmerkt een goede sturingsfilosofie? 

Een sturingsfilosofie legt het fundament voor hoe een gemeente keuzes maakt, samenwerkt en ingrijpt. Zonder consistente sturingsfilosofie vervallen gemeenten vaak in ad-hoc beslissingen, suboptimale aanpassingen en snel opvolgende grote systeemwijzigingen. Best practices tonen aan dat een gedragen sturingsfilosofie leidt tot kwalitatief betere ondersteuning én beheersing van de kosten. Succesvolle sturing in het sociaal domein bestaat uit een aantal samenhangende elementen:

1. Omarm complexiteit en kies voor adaptief sturen: Een adaptieve sturingsaanpak erkent dat beleid in het sociaal domein nooit af is. Het stelt gemeenten in staat om snel te reageren op nieuwe situaties, leerervaringen te integreren en strategie en processen aan te passen aan veranderende omstandigheden. Werk daarom met lerend, cyclisch beleid: reflecteer, leer en stel bij.
2. Werk vanuit een gedeeld waardenkader op sturing: Werk vanuit gedeelde waarden: niet alles is afdwingbaar via contracten en regels, stuur ook (vooral) op relaties, gedeelde waarden, normen en doelen.
3. Maak opdrachten realistisch en uitvoerbaar: Gemeenten formuleren regelmatig ambities die begrijpelijk zijn, maar praktisch niet uitvoerbaar. Laat de opdracht aansluiten bij de beschikbare uitvoeringscapaciteit zodat professionals regie ervaren).
4. Versterk informatiepositie en lerend vermogen: Stuur vanuit kennis. Investeer in datagedreven werken door informatie uit verschillende domeinen te combineren. Combineer daarbij cijfermatige data met praktijkkennis, en zorg dat inzichten ook daadwerkelijk landen bij beleidsmakers, uitvoerders en bestuurders.
5. Geef ruimte aan professionals en inwoners: Sturing wordt effectiever wanneer professionals maatwerk mogen leveren binnen duidelijke kaders. Bied discretionaire ruimte, en faciliteer reflectie en bijscholing. Betrek daarnaast inwoners actief bij beleid en uitvoering via instrumenten als cliëntpanels en burgerbegrotingen.

En dan vooruit: zeven sturingsinstrumenten in de praktijk

In de praktijk betekent dit dat gemeenten via 7 concrete instrumenten sturing kunnen geven aan het sociaal domein:

• Verordeningen en beleidsregels: Hiermee bepalen gemeenten welke ondersteuning zij aanbieden, onder welke voorwaarden en hoe het proces verloopt. Het is hét formele instrument om toegang en bekostiging af te bakenen.
• Subsidies en contracten: Gemeenten sturen via de voorwaarden, kwaliteitscriteria en resultaatafspraken in subsidierelaties en aanbestedingen. Dit beïnvloedt direct het gedrag van aanbieders.
• Monitoring en data-analyse: Door gebruik te maken van dashboards, financiële analyses en outcome-metingen krijgen gemeenten grip op trends en effecten.
• Toegang en triageprocessen: Hoe de toegang georganiseerd is (bijv. via wijkteams of gemeentelijk loket) en hoe professionals triage uitvoeren, is een cruciale knop aan de voorkant.
• Samenwerkingsafspraken en convenanten: Met ketenpartners kunnen gemeenten afspraken maken over samenwerking, gegevensuitwisseling, preventieve inzet en integrale benadering.In die samenwerking kan de ruimte gemaakt worden voor gezamenlijk experimenteren en leren.
• Communicatie en agendering: Via communicatiecampagnes, werkateliers en bestuurlijke overleggen kunnen gemeenten hun visie uitdragen en partijen verbinden.
• Financiële prikkels en bekostigingsmodellen: Denk aan populatiebekostiging, lumpsumfinanciering of prikkels voor preventie.

Best practice: Zeist zet in op datagedreven sturing

De gemeente Zeist koos voor een fundamentele herinrichting. Door consulenten onder te brengen binnen de gemeentelijke organisatie en te werken met uniforme registratiesystemen, is de datakwaliteit sterk verbeterd. Hierdoor konden trends sneller worden gesignaleerd en beleid bijgestuurd — zoals bij een kostbare voorziening in 2024, waar binnen zes maanden effectieve maatregelen volgden. Dit onderstreept de waarde van een datagedreven sturingsfilosofie.

Samen sturen aan een veerkrachtig sociaal domein

Effectieve sturing vraagt visie én uitvoering. KokxDeVoogd helpt gemeenten bij het ontwikkelen van adaptieve sturingsmodellen, lerende monitoringstructuren en gezamenlijke opdrachtformulering. Zo maken we samen sturing werkbaar.

Volgende artikel in deze reeks: Hoe zorg je dat lokale teams echt effectief werken? We gaan in op instrumenten waarmee gemeenten betere regie op de uitvoering krijgen.