Veiligheid zonder fundament: waarom leefbaarheid het vergeten hoofdstuk van beleid blijft

Onveiligheid groeit ondanks dalende criminaliteit

Volgens de Veiligheidsmonitor 2023 voelt 15% van de Nederlanders zich weleens onveilig in de eigen buurt, een lichte stijging ten opzichte van 2021. Landelijk zegt 35% zich weleens onveilig te voelen, vooral jonge vrouwen en inwoners van grote steden zoals Amsterdam en Heerlen. De geregistreerde criminaliteit daalt al jaren, maar het veiligheidsgevoel niet. Die spanning tussen cijfers en gevoel legt een ongemakkelijke realiteit bloot: mensen ervaren onveiligheid niet alleen door misdaad, maar vooral door sociale ontwrichting. Rommel op straat, geluidsoverlast, drugshandel, vervallen woningen, ruzies in de buurt of jongeren zonder perspectief. Het zijn signalen van een wijk die haar samenhang verliest.

 

De stille crisis achter de voordeur

Een van de meest hardnekkige en onderbelichte vormen van onveiligheid is huiselijk geweld. In huishoudens waar armoede, stress en sociaal isolement samenkomen, stijgt het risico op partnergeweld en kindermishandeling fors. Nederland telt jaarlijks honderden ernstige gevallen van huiselijk geweld; het aantal dodelijke slachtoffers, veelal vrouwen, blijft zorgwekkend hoog. Femicide, het opzettelijk doden van vrouwen vanwege hun gender, vraagt nadrukkelijker aandacht in beleid én uitvoering. Preventie, vroegsignalering en bescherming van slachtoffers moeten steviger worden ingebed in lokale veiligheidsaanpakken, samen met zorg- en maatschappelijke partners. De impact op gezinnen en buurten is diepgravend. Zonder duurzame samenwerking tussen zorg, veiligheid en sociaal domein blijven interventies te laat en te zwak.

 

De grenzen van het huidige beleid

De rijksoverheid erkent de noodzaak van een integrale aanpak. Met programma’s als Preventie met Gezag en het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid (NPLV) is de inzet op de kwetsbaarste wijken versterkt. Voor twintig stedelijke gebieden is 600 miljoen euro beschikbaar gesteld, gericht op het verbeteren van woningen, verminderen van schulden en voorkomen van jeugdcriminaliteit. Maar in de praktijk blijken criminaliteit en overlast weerbarstiger dan de beleidslogica. Jongeren uit kwetsbare wijken raken nog steeds betrokken bij drugscriminaliteit, vaak als uithalers of loopjongens. Openbare ruimten verloederen, bewoners melden meer intimidatie, geluidsoverlast en vandalisme. Evaluaties laten zien dat samenwerking tussen partners vaak versnipperd blijft: wisselingen van professionals, onduidelijke verantwoordelijkheden, beperkte gegevensdeling en botsende belangen. Op papier wordt samengewerkt maar op straat ontbreekt het vaak aan doorzettingsmacht en continuïteit. Het resultaat is herkenbaar: bewoners zien wél plannen maar geen verandering. Ze zien de politie maar voelen zich niet veiliger. De kloof tussen beleid en beleving groeit.

 

De politieke reflex: meer controle, minder inzicht

Wie de recente (landelijke) partijprogramma’s leest ziet dat de politiek veiligheid vooral benadert als een kwestie van handhaving en gezag. Partijen aan de rechterzijde, zoals VVD en PVV, pleiten voor meer politie, camera’s en strengere straffen. BBB legt de nadruk op het platteland, met aandacht voor lokale politieposten en bestrijding van ondermijning. Deze voorstellen zijn uitvoerbaar en zichtbaar maar missen dieper inzicht in de sociale oorzaken van onveiligheid. Aan de andere kant leggen partijen als GroenLinks-PvdA en D66 juist de nadruk op preventie, zorg en samenleven. Een sympathieke benadering maar vaak te abstract. Beleidsmatig blijft onduidelijk hoe preventie concreet wordt vormgegeven en wat succes betekent in termen van leefbaarheid of veiligheidsgevoel. Zo blijven beide benaderingen steken in deeloplossingen: de ene in repressie, de andere in projectmatige zachtheid, zonder structurele visie op hoe leefbaarheid, vertrouwen en veiligheid samenhangen.

 

Leefbaarheid als vergeten fundament

Leefbaarheid is het fundament onder elk veiligheidsbeleid maar in veel partijprogramma’s komt het woord nauwelijks meer voor. Waar veiligheid aparte paragrafen krijgt verdwijnt leefbaarheid in hoofdstukken over wonen of milieu. Slechts enkele partijen leggen nog expliciet de verbinding tussen fysieke omgeving, sociale cohesie en wijkveiligheid. Dat is opmerkelijk want gemeenten weten uit ervaring dat een leefbare wijk veiliger voelt én is. Een goed onderhouden straat, een betrokken bewonersgroep en zichtbare professionals doen meer voor veiligheid dan welke handhavingsactie ook. Toch blijft die les onderbelicht in nationaal beleid: alsof leefbaarheid een bijzaak is in plaats van een voorwaarde.

 

De bestuurlijke opgave: van papieren samenwerking naar uitvoeringskracht

In vrijwel alle veiligheidsprogramma’s klinkt de roep om integrale samenwerking tussen zorg, veiligheid en sociaal domein. Toch blijkt die samenwerking in de praktijk fragiel, afhankelijk van persoonlijke netwerken en incidentele financiering.

Lokale uitvoeringskracht vraagt om drie bestuurlijke keuzes:

1. Continuïteit boven projectdenken. Stop met kortlopende pilots; investeer in langdurige samenwerking tussen professionals in wijkteams, politie en zorg.
2. Eén gebied, één regie. Verminder bestuurlijke drukte en geef gemeenten de ruimte om gebiedsgericht te sturen, met één aanspreekpunt voor partners en bewoners.
3. Leren van wat werkt. Richt monitoring en evaluatie niet alleen op output (aantal interventies) maar op outcome: ervaren veiligheid en vertrouwen van bewoners.

De kern van effectieve veiligheidsaanpak is niet méér beleid maar betere besturing.

 

Veiligheid begint bij vertrouwen

De aanpak van georganiseerde en ondermijnende criminaliteit is essentieel, maar zonder sociaal fundament blijft die inzet tijdelijk. Criminaliteit gedijt bij leegte, wantrouwen en uitzichtloosheid. Waar mensen zich gezien en gehoord voelen kan veiligheid wortel schieten. Investeren in veiligheid betekent dus óók investeren in onderwijs, werk, gezondheid en wonen. Niet om het veiligheidsvraagstuk te verbreden maar om het te verankeren in de realiteit van mensen. Een duurzame veiligheidsaanpak vraagt om vertrouwen als bestuurlijke strategie: vertrouwen in inwoners, in professionals en in het lerend vermogen van het lokale bestuur.

 

Wat nu nodig is

De bestuurlijke opdracht is helder:

• Herwaardeer lokale kennis en vakmanschap.
• Maak samenwerking structureel in plaats van projectmatig.
• Stuur op vertrouwen en leefbaarheid als kern van veiligheid.

Alleen dan verandert veiligheid van een papieren construct in een dagelijkse realiteit die mensen voelen. Want pas als inwoners zich veilig voelen is beleid echt effectief.

 

Dit opiniestuk is geschreven door Hans Lesscher, adviseur en partner bij KokxDeVoogd. Wij adviseren overheden en bestuurders bij vraagstukken rond maatschappelijke veiligheid, leefbaarheid en bestuurlijke weerbaarheid vanuit kennis, inzicht en ervaring uit de praktijk. Reflectie op lokale veiligheidsvraagstukken in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen op 18 maart 2026