Achter het duurzame imago van Nederland schuilt een groeiend probleem: de illegale handel in afval, vooral kunststofafval, die het milieu en de rechtsstaat ernstig schaadt.
Door valse documenten, ingewikkelde handelsroutes en zwakke handhaving blijft veel criminaliteit onder de radar. Een structurele aanpak is nodig om deze ondermijnende praktijken écht aan te pakken.
De verborgen wereld van afvalcriminaliteit in Nederland
Achter het imago van Nederland als schoon en duurzaam land gaat een schimmige realiteit schuil. De illegale handel in afval, met name kunststofafval, vormt een groeiend probleem dat niet alleen het milieu schaadt, maar ook de integriteit van onze economie en rechtsstaat ondermijnt. Nederland is door zijn logistieke infrastructuur, zoals de Rotterdamse haven, een draaischijf in de wereldwijde afvalstroom. Jaarlijks worden hier naar schatting ruim anderhalf miljoen afvalzendingen verwerkt, waarvan een deel verdwijnt in een illegaal circuit. In 2022 voerde de Douane, in opdracht van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), bijna 4.800 afvalcontroles uit. Daaruit blijkt dat ongeveer 13% van die controles betrekking had op kunststofafval, een fractie van de werkelijke volumes die Nederland passeren. De werkelijke omvang blijft grotendeels onzichtbaar.
Slimme fraude en vervalste documenten
De werkwijze van criminelen in deze sector is geraffineerd. Veelal worden documenten vervalst om afval als herbruikbaar of niet-gevaarlijk te classificeren. Zo kunnen transporten onder minder strenge regelgeving plaatsvinden. Soms worden afvalstromen letterlijk aan het zicht onttrokken door deklading: een laag legaal materiaal bovenop containers met illegaal afval. Handelsroutes worden bewust gecompliceerd gemaakt; afval gaat via meerdere landen om inspecties te ontwijken. Door deze praktijken verdwijnt een aanzienlijk deel van het Nederlandse afval in landen met zwakke milieuwetgeving, waar het leidt tot bodemvervuiling, gezondheidsproblemen en aantasting van ecosystemen.
Het verdienmodel achter deze illegale handel is verrassend eenvoudig en daardoor effectief. Veel handelaren ontvangen hun betaling voordat het afval daadwerkelijk is verwerkt. Dit verlaagt de prikkel om zich aan milieuregels te houden. Kleine bedrijven zonder eigen verwerkingscapaciteit zijn vaak actief in de keten en verschuilen zich achter netwerken van tussenhandelaren. Dat maakt toezicht en handhaving extra lastig. Het loont om te sjoemelen: kosten voor verantwoorde verwerking worden bespaard, terwijl de winst behouden blijft.
Handhaving loopt achter op realiteit
De opsporing en vervolging van deze milieudelicten loopt achter op de realiteit. De handhavingscapaciteit bij de ILT, douane en omgevingsdiensten is beperkt, en kennis over afvalcriminaliteit is versnipperd. Bovendien is de samenwerking tussen toezichtorganen en opsporingsinstanties nog onvoldoende uitgekristalliseerd. Fraudeurs maken daar handig gebruik van. De pakkans is laag en de opgelegde sancties zijn veelal symbolisch; het strafklimaat is niet afschrikwekkend. Strafzaken zijn complex, technisch en grensoverschrijdend en duren vaak jaren voordat er een veroordeling volgt.
Een bijkomend probleem is de gebrekkige informatiepositie van de overheid. Ondanks toenemende aandacht ontbreekt het zicht op de volledige afvalketen. Veel gegevens zijn versnipperd of worden niet gedeeld tussen instanties. Ook internationale samenwerking laat te wensen over, terwijl afvalcriminaliteit per definitie grensoverschrijdend is. Zonder beter databeheer, meer transparantie en slimme koppeling van toezichtsinformatie blijven veel illegale activiteiten buiten beeld.
Casus 1: Containers vol plastic afval naar Zuidoost-Azië via valse documenten
In 2023 trof de ILT tijdens een controle in de haven van Rotterdam meerdere zeecontainers aan waarin kunststofafval zat dat ten onrechte was bestempeld als ‘gereinigd recyclaat’. De papieren zagen er op het eerste gezicht correct uit, maar bij nadere inspectie bleek het om ongesorteerd huishoudelijk afval te gaan dat niet zonder verdere verwerking geëxporteerd mocht worden. De containers waren op weg naar Vietnam, waar het afval vermoedelijk illegaal zou worden gestort of tegen lage kosten verwerkt onder schadelijke omstandigheden. Het onderzoek leidde tot een strafrechtelijk traject, maar de verantwoordelijke onderneming bestond formeel al niet meer – een klassieke truc om aansprakelijkheid te ontlopen.
Casus 2: Miljoenentransacties in afvalhandel zonder verwerking
In 2022 ontdekte de FIOD, samen met het Functioneel Parket en de ILT, een netwerk van Nederlandse bedrijven dat grootschalig handelde in kunststofafval zonder feitelijke verwerking. De bedrijven ontvingen tonnen afval uit binnen- en buitenland, factureerden aan buitenlandse afnemers en verzamelden miljoenen euro’s aan omzet. In werkelijkheid werd het afval doorgeschoven naar niet-gecertificeerde partijen of illegaal opgeslagen op afgelegen terreinen. Toen een van deze opslagplaatsen in brand vloog, kwam de fraude aan het licht. De schade voor het milieu en de publieke sector – onder andere voor sanering – liep in de miljoenen.
Wat is er nodig? Tijd voor structurele actie
Een structurele aanpak is dringend nodig: versterking van toezicht en inspectiecapaciteit, betere samenwerking tussen ketenpartners en herziening van het sanctiebeleid. Alleen dan kan de illegale afvalhandel uit de anonimiteit worden gehaald en effectief worden bestreden. Het is tijd dat Nederland zijn leidende rol op het gebied van duurzaamheid waarmaakt – niet alleen in woorden, maar vooral in daden. De strijd tegen afvalcriminaliteit is daarbij onmisbaar.
