In een samenleving die steeds slimmer wordt in het ontwijken van regels groeit de reflex van de overheid: zwaardere boetes, meer cameratoezicht, algoritmes, sanctieregisters, bestuurlijke boetes, toezicht met een digitale long tail.
Maar hoe effectief ook op korte termijn, het is symptoombestrijding. Want het probleem zit dieper: Nederland lijdt aan normvervaging. En de politiek helpt daar actief aan mee.
De Tafel van Elf: een briljante maar vergeten analyse
Wie zich bezighoudt met nalevingsgedrag kent het model: de Tafel van Elf. Elf factoren die bepalen of mensen regels naleven. Vijf daarvan zijn intern: motivatie, normbesef, overtuiging, rechtvaardigheid van regel en handhaving. Zes zijn extern: toezicht, pakkans, sanctie, sociale druk, duidelijkheid en bekendheid met de regel. Het idee is simpel én krachtig: duurzame naleving komt vooral voort uit interne motivatie. Pas als die faalt grijpen we naar handhaving. Maar in de praktijk anno 2025 zien we het tegenovergestelde: we geven intern allang op. We investeren amper nog in normbesef, burgerschapsvorming of moreel appel. In plaats daarvan bouwen we de externe kant op: toezicht, boete, dwang. Het gevolg? Een overheid die steeds meer op de rem trapt terwijl de samenleving gas blijft geven.
Wat is er gebeurd met de morele ankers?
Gedrag verandert als de samenleving verandert. Maar wat écht zorgelijk is: de plekken waar gedrag gevormd wordt, onderwijs, politiek, media, bestuur, zenden zelf steeds minder normstellende boodschappen uit. We zijn bang geworden om normatief te zijn, uit angst voor betutteling of politieke afrekening. Die kramp zie je ook in Den Haag. De kwaliteit van het debat, de toon, de stijl van politiek bedrijven. Het nodigt niet uit tot vertrouwen, laat staan voorbeeldgedrag. En dan is er nog de groeiende acceptatie van schimmige deals, draaideuren, halve waarheden. Allemaal signalen dat regels iets zijn om slim mee om te gaan in plaats van iets om uit overtuiging te volgen. Wat we in de Tweede Kamer normaliseren ondermijnt op straat elke vorm van naleving.
Politiek leiderschap als ontbrekende twaalfde poot
Het is verleidelijk te denken dat dit enkel een kwestie van handhavingscapaciteit is. Maar dat is een misvatting. Wat ontbreekt is moreel leiderschap: zichtbaar, geloofwaardig en verbindend. Leiders die laten zien wat normaal is, ook als het ongemakkelijk is. In het model van de Tafel van Elf ontbreekt die component. Misschien is het tijd voor een twaalfde poot: voorbeeldgedrag van gezagdragers. Want naleving zonder geloofwaardigheid is geen handhaving, het is repressie.
De verkiezingen komen. Wie durft het aan?
Met de gemeenteraadsverkiezingen in het vooruitzicht en een Tweede Kamer die opnieuw wordt samengesteld ligt er een kans. Niet om het wiel opnieuw uit te vinden, maar om terug te keren naar de basis. Regels werken alleen als ze worden gedragen. En draagvlak komt niet van scans en sancties maar van vertrouwen, rechtvaardigheid en herkenning. Welke partijen durven daar vol op in te zetten? Welke bestuurders durven een ongemakkelijk appel te doen op fatsoen en verantwoordelijkheid zónder weggezet te worden als ouderwets of moralistisch? Wie het aandurft heeft de toekomst. Wie blijft hangen in toezichtreflexen krijgt een samenleving die zich alleen nog laat leiden door angst. En daar wordt uiteindelijk niets en niemand veiliger van.
Hans Lesscher is interim-manager en adviseur bij KokxDeVoogd op het gebied van veiligheid, leefbaarheid en bestuur in het publieke domein. Hij werkte als leidinggevende/hoofd/directeur bij de politie, verschillende gemeenten, ministeries en samenwerkingsverbanden aan handhavingsbeleid, organisatieontwikkeling en samenwerking tussen publieke- en private partijen.
